რეზიუმე

სტატია ეძღვნება ქვეყნის სახელმწიფო ფინანსების მართვის ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხებს, როგორიცაა: საბიუჯეტო ცვლილებათა სიხშირე, პროგრამული ბიუჯეტირება, საბიუჯეტო დაგეგმვა და  შესრულების ანალიზი, საჯარო საბიუჯეტო განხილვები, კვარტალური განწერები, საბიუჯეტო ასიგნებათა გადანაწილება, კაპიტალური ნაკადების პროგნოზირება, სარეზერვო ფონდები, საბიუჯეტო ნაშთის ცვლილება. ნაშრომში შემოთავაზებულია ხსენებული პრობლემატური საკითხების გადაწყვეტის ავტორისეული შეხედულებები.

საკვანძო სიტყვები: კონსოლიდირებული ფინანსური პოლიტიკა; საბიუჯეტო ციკლი; საშუალოვადიანი პრიორიტეტები; პროგრამული ბიუჯეტირება; საბიუჯეტო კლასიფიკატორი;  საბიუჯეტო ნაკადების პროგნოზირება და ანალიტიკა.

შესავალი

ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ნებისმიერ ეტაპზე, როგორც ცნობილია, ეკონომიკური პოლიტიკის უმნიშვნელოვანეს პრიორიტეტს სახელმწიფო ფინანსების სფეროში მიღებული ფისკალური გადაწყვეტილებები და მათი ეფექტიანობა წარმოადგენს, რაც თავის ასახვას საბიუჯეტო პოლიტიკის იმპლემენტაციაში პოულობს. რაციონალური საბიუჯეტო პოლიტიკა მიმართული უნდა იყოს მაკრო დონეზე ეკონომიკური ზრდისა და განვითარების მდგრადობის უზრუნველყოფისაკენ, ხოლო მიკრო დონეზე საზოგადოების სოციალური პრობლემების გადაწყვეტისაკენ, იმავდროულად გამართული ბიზნეს გარემოს შესაბამისი საბიუჯეტო-საგადასახადო მექანიზმის შენარჩუნებით.

ეფექტიანი საბიუჯეტო სისტემის ფორმირება და მისი ფუნქციონირება  ითვლება შედეგზე ორიენტირებულად მხოლოდ სახელმწიფოს სოციალურ-ეკონომიკურ სტრატეგიასთან მისი შესაბამისობის და გამართული სახელმწიფო ფინანსური მენეჯმენტის პირობებში. აღნიშნული თვალსაზრისით, საბიუჯეტო პოლიტიკის პერმანენტული სრულყოფა იძენს პირველხარისხოვან მაკრო მნიშვნელობას, რადგან სახელმწიფო ფინანსების მართვა კომპლექსური ფენომენია  და დაკავშირებულია სახელმწიფო ფუნქციების განმახორციელებელ ერთიან ინსტიტუციურ ქსოვილთან [2, გვ. 126].

……

ამთავითვე აღსანიშნავია, რომ ქვეყნის საბიუჯეტო სისტემამ, გარდამავალი ეკონომიკის განვლილ პერიოდში, განიცადა მნიშვნელოვანი სისტემური ცვლილებები მისი რეფორმირების თვალსაზრისით, რამაც უზრუნველყო საბიუჯეტო სისტემისა და მოწყობის მარეგლამენტირებელი ნორმების სისტემატიზაცია, საბიუჯეტო პროცესის ინსტიტუციონალიზაცია, საბიუჯეტო კლასიფიკაციების უნიფიკაცია, საბიუჯეტო აღრიცხვა-ანგარიშგების სისტემის რაციონალიზაცია, სახელმწიფო ფინანსების ხარჯვის რეგლამენტაცია, ბიუჯეტთაშორისი ფინანსური ნაკადების შედარებითი ოპტიმიზაცია, საერთაშორისო გამოცდილების გათვალისწინებით საბიუჯეტო მექანიზმის სტანდარტიზაცია, საბიუჯეტო ციკლის პრიორიტეტებთან კოორდინაცია. მიუხედავად ზემოხსენებული პოზიტიური ცვლილებებისა, საბიუჯეტო სისტემის სრულყოფა საბიუჯეტო პოლიტიკის უმთავრეს გამოწვევად რჩება გამომდინარე იქედან, რომ მისი შემუშავებისა და განხორციელების პროცესში მუდმივად წარმოიშვება გარკვეული დისპროპორციები და შეუსაბამობანი, რაც წინა პლანზე აყენებს საბიუჯეტო პრობლემების დროული იდენტიფიცირებისა და მათი ეფექტური გადაწყვეტის ამოცანას.

შევნიშნოთ, რომ საბიუჯეტო პოლიტიკის ერთ-ერთ გავრცელებულ პრობლემატურ საკითხს, განსაკუთრებით თვითმმართველი ერთეულების დონეზე, ბიუჯეტში განხორციელებული ცვლილებების სიხშირის საკითხი წარმოადგენს [4, გვ. 101-102], რაც ერთი მხრივ უარყოფითად აისახება საბიუჯეტო ციკლის სტაბილურობაზე, ხოლო მეორე მხრივ მიუთითებს საბიუჯეტო პროგნოზირებისა და დაგეგმვის პროცესის ნაკლოვანებაზე. ცხადია, დამტკიცებულ ბიუჯეტში ცვლილებების ასახვა კანონმდებლობით განსაზღვრული უფლებაა, თუმცა მისი სისტემატური განხორციელება ამახინჯებს საბიუჯეტო პროცესს მთლიანობაში და იწვევს გარკვეულ ცდომილებებს გადახრების შეფასებაში საბიუჯეტო პარამეტრების საკასო შესრულებასა და დაგეგმილ და დაზუსტებულ მაჩვენებლებს შორის. აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია საბიუჯეტო ცვლილებები გარკვეულწილად კონსოლიდირდებოდეს საბიუჯეტო წლის განმავლობაში რამდენიმეჯერ (სატენდერო ეკონომიების, გადაუდებელი ღონისძიებებისა და პროექტების და სხვა ფაქტორების გამო) და შესაბამისად ხდებოდეს მათი ცვლილებებისათვის დასაბუთებული მომზადება, რაც უფრო სტაბილურს და გაზომვადს გახდის საბიუჯეტო პროგრამების შესრულების პროცესს.

ხაზგასასმელია ის გარემოებაც, რომ ქვეყნის თანამედროვე საბიუჯეტო სისტემა ეყრდნობა საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად შემუშავებულ და დანერგილ პროგრამული ბიუჯეტირების მეთოდოლოგიას, თუმცა მნიშვნელოვან ხარვეზად რჩება მაინც, ცალკეულ შემთხვევებში: ა) გამართული საბიუჯეტო პროგრამების ფორმირება, რომლებიც უნდა ეფუძნებოდეს საშუალოვადიან პრიორიტეტებს; ბ)  საბიუჯეტო პროგრამების, ქვეპროგრამებისა და ღონისძიებების შესრულების მონიტორინგის საკითხი, რომელიც თავის მხრივ უნდა ეყრდნობოდეს შუალედური და საბოლოო შედეგების რეალურად გაზომვად და მიღწევად ინდიკატორებს. აღნიშნული თვალსაზრისით, მიზანშეწონილია საბიუჯეტო პროგრამების რანჟირება წმინდა პროგრამულ, ერთჯერად და მუდმივ ელემენტებად, რადგან წმინდა პროგრამული ხასიათის საბიუჯეტო პროგრამებთან ერთად, საბიუჯეტო სისტემის ყველა დონეზე,  პერმანენტულად წარმოიქმნება ერთჯერადი (მოკლევადიანი პრობლემების მოგვარებაზე მიმართული) და მუდმივი (მდგრად განვითარებაზე ორიენტირებული) საბიუჯეტო პროგრამების ბიუჯეტებში ასახვის აუცილებლობა, პროგრამული მიდგომა კი გულისხმობს საბიუჯეტო ასიგნებების გამოყოფას საშუალოვადიან პერიოდში ამოწურვადი პრობლემის დასაფინანსებლად და არა დროებითი ან მუდმივად განგრძობადი აქტივობის ფინანსურ უზრუნველყოფას.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოხსენებულ კონტექსთან მიმართებით, აქტუალობას არ კარგავს საბიუჯეტო პოლიტიკის ორი ურთიერთდაკავშირებული საკითხი, როგორიცაა რეალური საბიუჯეტო პროგრამების პროგნოზირება და შესაბამისი დაგეგმვა, ერთი მხრივ, და მათი შესრულების ანალიზი, მეორე მხრივ. როგორც ცნობილია, ბიუჯეტის პროექტის შედგენას ყველა საბიუჯეტო დონეზე წინ უსწრებს ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტის შემუშავება, რომელიც თავისი არსით საშუალოვადიანი განვითარების შესაბამისი პრიორიტეტების ამსახველი დოკუმენტია და ითვალისწინებს მაჩვენებლების აგრეგირებას არა მხოლოდ გასული, მიმდინარე და დასაგეგმი, არამედ დასაგეგმისშემდგომი სამი საბიუჯეტო წლისთვისაც, რაც პრაქტიკაში ხშირ შემთხვევაში ფორმალურ ხასიათს ატარებს, რითაც ხელ უშლის ბიუჯეტის პროგრამული სახით ჩამოყალიბებასა და მის იმპლემენტაციას. ამდენად, მნიშვნელოვანია ყოველი საბიუჯეტო პროგრამის რეალურობა დასაწყისიდანვე ეფუძნებოდეს სწორ საპროგნოზო მოდელებს, რაც ხელს შეუწყობს მათი განხორციელების შედეგიანობას.

საბიუჯეტო პროგრამების გამართულ პროგნოზირებასთან ერთად, მნიშვნელოვან საკითხად რჩება მათი შესრულების შეფასების საკითხი. ამისათვის საჭირო ინსტრუმენტი კი პროგრამის შუალედური და საბოლოო შედეგების ინდიკატორების სისტემის სწორად შერჩევაა, რაც გულისხმობს რაოდენობრივი, ხარისხობრივი, ხარჯზე დაფუძნებული, ეფექტურობა-ეფექტიანობის და, საჭიროების შემთხვევაში, სხვა კრიტერიუმების გამოყენებას. აღნიშნული თვალსაზრისით ასევე არანაკლებ მნიშვნელოვანია ცალკეული სპეციფიკის (განსაკუთრებით, სუბსიდირების, ეკონომიკური განვითარების და ინფრასტრუქტურულ) პროგრამებთან მიმართებით ,,დანახარჯი–სარგებლის’’ მეთოდის მისადაგება და გამოყენება [3, გვ. 209], რაც აამაღლებს საბიუჯეტო პროგრამების შესრულების მონიტორინგის ეფექტიანობას და შექმნის საფუძველს, მომავალში ამა თუ იმ საბიუჯეტო პროგრამის შეწყვეტის, გაგრძელების თუ მოდიფიკაციის მიმართულებით.

საბიუჯეტო სისტემის ეფექტიანობის დონე არსებითადაა დამოკიდებული საბიუჯეტო კლასიფიკაციების მოწესრიგების და მათი მრავალმხრივი გამოყენების მიდგომაზე. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ მხრივ საბიუჯეტო კლასიფიკატორი ქმნის გარკვეულ მეთოდოლოგიურ საფუძველს საბიუჯეტო ნაკადების დაგეგმვა-შესრულების  მართებულად ორგანიზებაში. ამდენად, პრინციპული მნიშვნელობა აქვს არა მარტო შემოსულობების, გადასახდელების და ნაშთის ცვლილების ადეკვატურ კლასიფიკატორულ მიკუთვნებას, რაც სახაზინო ოპერაციების სწორად წარმართვის საფუძველია, არამედ ასევე მიგვაჩნია, რომ ცალკეული მხარჯავი დაწესებულებები და საბიუჯეტო ორგანიზაციები საბიუჯეტო კლასიფიკატორს ინტენსიურად უნდა იყენებდნენ, როგორც მნიშვნელოვან ინსტრუმენტს წარსული და სამომავლო საბიუჯეტო ნაკადების სისტემურ-კომპლექსური ანალიზისა და პროგნოზირებისათვის.

აქვე შევნიშნავთ, რომ საბიუჯეტო პოლიტიკის რაციონალურად განხორციელება პირდაპირაა დამოკიდებული ასევე იმაზე, თუ, ერთი მხრივ, რამდენად კოორდინირებულია სხვადასხვა დონის ბიუჯეტების შედგენა მასში მონაწილე სუბიექტების პოზიციიდან, ხოლო მეორე მხრივ, თუ რა ხარისხით არის ფოკუსირებული და უზრუნველყოფილი საბიუჯეტო პროგრამების შესრულებაზე პასუხისმგებლობა. რესურსების ალოკაციის, შემოსავლების რედისტრიბუციის და ეკონომიკის სტაბილიზაციის მომცველი კონსოლიდირებული ფინანსური პოლიტიკა [5, გვ. 83], ჩვენი აზრით, უნდა მოიცავდეს  საბიუჯეტო პროცესით დაინტერესებული ყველა მხარის მაქსიმალური ჩართვის უზრუნველყოფის ხელშეწყობას და გამორიცხავდეს შესაბამისი პოლიტიკის გამტარებელი უწყების მხრიდან ვოლუნტარისტულ მიდგომას ბიუჯეტის შედგენის პროცესში, სხვა მხარჯავი დაწესებულებების მიერ მოთხოვნილი თანხების თვითნებური ,,შეკვეცის’’ და არაკოორდინირებულობის თვალსაზრისით. ასევე მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ პრიორიტეტების დოკუმენტებისა და ბიუჯეტების პროექტების საჯარო განხილვები არ უნდა ატარებდეს ფორმალურ ხასიათს და არ უნდა შემოიფარგლებოდეს დაინტერესებულ პირთა ვიწრო წრით, რაც ხელს შეუწყობს საბიუჯეტო პროცესის საწყისი ფაზის უფრო მეტ ტრანსპარენტობას და სამომავლო პროექტების კომპლექსურ პრიორიტეტიზაციას. ამასთან ერთად, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ კონკრეტული საბიუჯეტო პროგრამის ეფექტურად შედგენა და გაწერა ვერ იქნება შედეგზე ორიენტირებული პროცესი, თუკი არ შეიქმნა საბიუჯეტო პროგრამების შესრულების პასუხისმგებლობის მყარი მექანიზმი, რაც უნდა იყოს მათი ეფექტიანად განხორციელების ერთ-ერთი მთავარი ამოსავალი პირობა და ინდიკატორი.

საბიუჯეტო პროგრამების შედგენის ერთ-ერთ საკანონმდებლო მოთხოვნად ბიუჯეტების კვარტალური განწერები წარმოადგენს, რაც ეხმარება შესაბამისი პროგრამის განმახორციელებელს მისთვის განკუთვნილი წლიური საბიუჯეტო ასიგნებების პერიოდებად განაწილებაში და, შესაბამისად, ეტაპობრივად ათვისებაში. აღნიშნული თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია კვარტალური განწერები ხორციელდებოდეს საბიუჯეტო ღონისძიებების (აქტივობების) სწორად დაგეგმვის პრინციპზე დაყრდნობით, რაც გამორიცხავს შესაბამისი პროგრამის განხორციელების პროცესში, ერთი მხრივ, თანხების კვარტალებს შორის უსისტემო ,,მოძრაობას’’ შესაბამისი ცვლილებების საფუძველზე, ხოლო მეორე მხრივ თვით საბიუჯეტო ღონისძიებებს შორის მათი ხშირი გადანაწილების აუცილებლობას.

აღსანიშნავია, რომ საბიუჯეტო ასიგნებების გადანაწილებას არეგულირებს საბიუჯეტო კოდექსი [1, მუხლი 31, 69, 92], რომელიც განიხილავს საბიუჯეტო ასიგნებათა გადანიწილების წესებს მხარჯავ დაწესებულებებს, საბიუჯეტო პროგრამებს, ქვეპროგრამებს და ღონისძიებებს შორის. კერძოდ, ერთი  მხარჯავი დაწესებულებიდან სხვა დაწესებულებაზე ასიგნების გადანაწილება მოითხოვს შესაბამის წლიურ ბიუჯეტში ცვლილების გატარებას, ხოლო მხარჯავი დაწესებულების პროგრამებს შორის თანხების გადანაწილებისას დაწესებულია 5%-იანი შეზღუდვა წლიური ბიუჯეტის გადასახდელებთან მიმართებით, რაც ნიშნავს იმას, რომ: ა) იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს პროგრამებს შორის ასიგნებათა გადანაწილების საჭიროება წლიური ბიუჯეტით მხარჯავი დაწესებულებებისათვის დამტკიცებული გადასახდელების 5%-ის ზემოთ, ფინანსთა სამინისტრო ამზადებს ბიუჯეტში შესატანი ცვლილებების პროექტს; ბ) თუ გადასანაწილებელი თანხები წლიური ბიუჯეტით მხარჯავი დაწესებულებებისათვის დამტკიცებული  გადასახდელების 5%-ის ფარგლებშია, ფინანსთა სამინისტრო ახდენს პროგრამებს შორის ასიგნებათა გადანაწილებას, მხარჯავი დაწესებულების მიერ წლის განმავლობაში დასაბუთებული მიმართვის საფუძველზე. შევნიშნავთ, რომ ასიგნებათა გადანაწილების წესი უფრო დაკონკრეტებულია აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან მიმართებით, კერძოდ, რეგიონის მთავრობის შესაბამისი ნორმატიული აქტით დადგენილი წესი განსაზღვრავს რესპუბლიკური ბიუჯეტის ასიგნებათა გადანაწილებას სპეციალური პრიორიტეტების კომისიის რეკომენდაციის საფუძველზე. მიგვაჩნია, რომ საბიუჯეტო პროგრამების დროულად და ეფექტურად განხორციელების თვალსაზრისით, უფრო მეტად მანევრირებადი უნდა იყოს საბიუჯეტო ღონისძიებებს შორის თანხების გადანაწილება (ქვეპროგრამებისაგან განსხვავებით), რადგან ერთი ქვეპროგრამის ფარგლებში არსებული ღონისძიებები უფორ მეტად ახლოსაა ერთმანეთთან შინაარსობრივად და მათი განხორციელება უშუალოდაა დაკავშირებულია მოკლევადიანი შუალედური შედეგის მიღწევასთან.

საბიუჯეტო პოლიტიკის იმპლემენტაციის მნიშვნელოვან ასპექტს სხვადასხვა დონის ბიუჯეტების არაფინანსური აქტივების ზრდისა და კლების, ანუ სხვაგვარად კაპიტალური ნაკადების მოძრაობის საკითხი წარმოადგენს, რომელშიც გადამწყვეტი მნიშვნელობა ასეთი ნაკადების რაციონალურ პროგნოზირებას უნდა მიეკუთვნოს. კერძოდ, შემომავალი კაპიტალური ნაკადების დაგეგმვა უნდა ითვალისწინებდეს საინვესტიციოდ მზადმყოფი ობიექტების პრივატიზების შესაძლებლობის რეალურ ანალიზს და შედეგად საბიუჯეტი წლის განმავლობაში ყველა პოტენციურად მისაღებ კაპიტალურ ნაკადებს, ხოლო გამავალი კაპიტალური ნაკადების დაგეგმვა დაფუძნებული უნდა იყოს განსახორციელებელი კაპიტალური პროექტების სწორად შერჩევაზე, თანხების მომავალ საბიუჯეტო წლებს შორის რაციონალურ გადანაწილებასა და წინასწარი პროექტირებისათვის საჭირო თანხების გათვალისწინებაზე, აღნიშნული თვალსაზრისით ასევე ჯეროვანი ყურადღება უნდა მიექცეს კაპიტალური ტრანსფერების გამოყოფის დასაბუთებულობას და მიზანშეწონილობას.

საბიუჯეტო რესურსების ეფექტიანი და რაციონალური გამოყენების თვალსაზრისით, ნიშანდობლივია სახელმწიფო შესყიდვების სისტემის შემდგომი გაუმჯობესებისაკენ მიმართული ღონისძიებების გატარება, რაც მიზნად უნდა ისახავდეს ევროკავშირის შესყიდვების სისტემასთან დაახლოების გზით, სახელმწიფო საბიუჯეტო სახსრების რაციონალურ ხარჯვასთან ერთად, შესაბამისი საქონელ-მომსახურების ხარისხის ამაღლებასაც, რაც უზრუნველყოფს ფასი-ხარისხის ოპტიმალურ კომბინაციას და პოზიტიურ გავლენას მოახდენს სახელმწიფო შესყიდვების პროცესის ეფექტიანობაზე, ეს უკანასკნელი კი მიიღწევა ე.წ. ორეტაპიანი ელექტრონული ტენდერის პრაქტიკაში ინტენსიური გამოყენებით საბიუჯეტო დაწესებულებების მხრიდან, აღნიშნული სისტემის დახვეწის და შემდგომი განვითარების გზით.

აღსანიშნავია, რომ საბიუჯეტო პოლიტიკის განხორციელბაში სპეციფიკურ როლს ასრულებენ საბიუჯეტო სისტემის ყველა დონეზე შექმნილი სარეზერვო ფონდები, რომლებიც იქმნება შესაბამისი ბიუჯეტებით გაუთვალისწინებელი გადასახდელების დასაფარავად [1, მუხლი 28, 67, 90]. აღსანიშნავია, რომ ზემოხსენებული ფონდები არ ექვემდებარება სახელმწიფო შესყიდვების შესაბამის ნორმებს და მათი გამოყენება ხორციელდება შესაბამისი უფლებამოსილი პირების/უწყების გადაწყვეტილებათა საფუძველზე, რაც გამორიცხავს აღნიშნული სახსრების გამოყენების მონიტორინგის შესაძლებლობას. ამდენად, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ასეთი ფონდების განკარგვის ტრანსპარენტობის მექანიზმის გაუმჯობესების საკითხის აქტუალიზება.

დაბოლოს, სახელმწიფო ფინანსების მართვის თვალსაზრისით, ასევე მნიშვნელოვანი ყურადღება უნდა მიექცეს, საბიუჯეტო ნაშთის ცვლილების მექანიზმის სწორად გამოყენებას. მხედველობაში გვაქვს, ერთი მხრივ, საბიუჯეტო სისტემის ყველა დონეზე საბიუჯეტო ნაშთის მზარდი და არათანაბარზომიერი დაგროვების, ხოლო მეორე მხრივ ბიუჯეტების ,,ხელოვნური’’ დაბალანსებისათვის მისი გამოყენების არასასურველი ტენდენციები. ერთი მხრივ, საბიუჯეტო ნაკადების ოპტიმალური და მიზანმიმართული დაგეგმვა, ხოლო მეორე მხრივ მათი შესრულება ეფექტიანი ინდიკატორების გამოყენებით უნდა უზრუნველყოფდეს სხვადასხვა დონის ბიუჯეტების რაციონალურ და არა ხელოვნურ დაბალანსებას და სახელმწიფო, რეგიონული და მუნიციპალური ფინანსების ეფექტიანი მართვის მექანიზმის ამოქმედებით შესაბამისი საბიუჯეტო პრიორიტეტების და პროგრამების ეფექტიან იმპლემენტაციას.

დასკვნა

ამრიგად, საქართველოს გარდამავალი ეკონომიკის მიმდინარე ეტაპზე, სახელმწიფო ფინანსების მართვა მოითხოვს კომპლექსურ-ანალიტიკურ მიდგომას, საბიუჯეტო სისტემის წინაშე არსებული მწვავე საკითხების დროულ იდენტიფიცირებას და შესაბამისი პოლიტიკის გამტარებელთა მხრიდან მათზე დაუყოვნებლივ რაციონალურ რეაგირებას, რაც დაკავშირებულია პროგრამული ბიუჯეტირების საკვანძო პრობლემებთან და რომელთა გადაწყვეტაც მაკროეკონომიკური და მაკროფინანსური წონასწორობის შენარჩუნების აუცილებელი წინაპირობაა.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსი.
2. Modern Public Finance, Edited by John M. Quigley and E. Smolensky. 1994. Cambridge, Massachusetts, London, “Harvard University Press’’, 352 p.
3. Arye L. Hillman. 2009. Public Finance and Public Policy (Responsibilities and Limitations of Government). New York, “Cambridge University Press’’, 859 p.
4. Irene S. Rubin. 2010. The Politics of Public Budgeting (Getting and Spending, Borrowing and Balancing). Washington, “CQ Press’’, 330 p.
5. Tanzi V. 2011. Government versus Markets (The Changing Economic Role of the State). New York, “Cambridge University Press’’, 376 p.